Bronnen bij het boek 'Hoe handel ik eerlijk?'

Het boek Hoe handel ik eerlijk? is een moderne parabel. Een verhaal met verschillende personages dat illustreert wat er op dit moment misgaat in onze economie en hoe het rechtvaardiger kan. Alle personages in het boek zijn herleidbaar tot werkelijke personen die we ontmoetten en alle redeneringen zijn gebaseerd op feiten. En die feiten willen we graag hier verantwoorden.

We gaan de feiten per hoofdstuk verantwoorden. Maar voordat we daarmee beginnen is het goed om te weten dat één van de auteurs, namelijk Matthias, veelvuldig voor zijn werk in Afrika is geweest. En dan met name Ethiopië. Hij deed daar onderzoek naar verschillende exportketens van landbouwgewassen zoals sesamzaad en koffie. De sesamzaadketen vanuit Humera, waar eind 2020 een vreselijke oorlog uitbrak, heeft hij het meest diepgaand onderzocht voor zijn promotieonderzoek. In Burkina Faso deed hij onderzoek naar de sesamzaad- en mangoketens. De anekdote in het boek met de pinda’s die Johan als vreemdeling ontving in Burkina Faso terwijl hij uit een energieslurpende, uit Canada geïmporteerde fourwheeldrive stapte, is letterlijk één van Matthias vele ervaringen in Afrika. Ook heeft hij onderzoek gedaan met en voor Tony’s Chocolonely in de beginfase van het bedrijf. Hij is onder andere met Tony’s Chocolonely naar Ghana geweest. Veel van de feiten over Ethiopië, landbouwketens en Tony’s Chocolonely kent hij dus uit eerste hand. Hoewel het karakter van Elise gebaseerd is op mensen die wij kennen, is het verhaal van de EO en de documentaire volledig fictief.

Dat gezegd hebbende gaan we nu verder met de verantwoording per hoofdstuk. Mis je toch nog iets? Laat het ons weten!

Inleiding

De informatie over de uitstoot van CO2 in de afgelopen dertig jaar is gebaseerd op de volgende grafiek van de Global Carbon Project:

Het geestelijk juk waar Martin Luther King over sprak, staat beschreven in zijn boek Where do we go from here?
Alle feiten en achtergronden bij ons onderzoek over de 13,8 miljoen moderne dagloners kun je terug vinden op deze pagina.
De inzichten van Abraham Heschel komen uit zijn boek De profeten, in 2013 opnieuw in het Nederlands uitgegeven door Skandalon.

Hoofstuk 1

Voor dit hoofdstuk zijn geen additionele bronnen te benoemen.

Hoofdstuk 2

Informatie over de verplaatsing van de rozenindustrie naar Afrika is op meerdere plekken te vinden. Bij de Nederlandse ambassade heeft Matthias hier veel informatie over gesproken. Ook heeft hij rozenkwekers in Ethiopië gesproken. Daarnaast is er met een simpele zoektocht online veel over te vinden. Zie bijvoorbeeld de berichtgeving in Trouw en op Floranews.
Informatie over orchideeënkweek voor de Arabische markt is op basis van persoonlijke communicatie met tuinders en experts.
Meer over het initiatief van Frankrijk om eisen te stellen aan productie in leverende landen is hier te vinden.
Meer over de duurzame ontwikkelingsdoelen is te vinden op deze website van de VN.
De toespraak van Franklin D. Roosevelt is hier terug te vinden.

Hoofdstuk 3

Over de Renaissance Dam is in allerlei media veel informatie te vinden. Zo ook in Ethiopische kranten die Matthias nog thuis heeft liggen. Maar ook in Nederland gaan de spanningen niet ongezien voorbij. Zie bijvoorbeeld dit artikel.

Hoofdstuk 4

Het citaat van Elise over het missiegedreven beleid is onder andere terug te vinden op deze overheidswebsite.

Hoofdstuk 5

Mocht je ooit in Ethiopië zijn: special tea is echt een aanrader!
De teksten van de profeten uit de 8e eeuw voor Chr. in het algemeen, en de profeet Jesaja in het bijzonder, hebben wij diepgravend bestudeerd. De exegese van Jesaja 1-39 hebben we met name gebaseerd op de eerder geciteerde studie van Abraham Heschel, namelijk De profeten. Daarnaast zijn twee exegetische studies van de theoloog Walter Brueggemann relevant gebleken, namelijk het boek Isaiah 1-39 en het boek Using God’s Resources Wisely – Isaiah and Urban Possibility.

Hoofdstuk 6

Informatie over de textielindustrie in Ethiopië is uit eerste hand en te vinden via o.a. de berichtgeving van SOMO, RVO en CNN. Sommige cijfers variëren per bron, waarbij wij gemiddelden hebben genomen.
De gegevens over de wereldwijde textiel industrie en het verbranden en storen van een derde van het ongebruikte textiel komen uit de MOOC ‘Circle Economy’ van de Erasmus Universiteit Rotterdam en TU Delft van 2016 / 2017. De informatie in de MOOC is gebaseerd op data van de Circular Textiles Program van Circle Economy.
Berichtgeving over gewasbeschermingsmiddelen die zeer waarschijnlijk kankerverwekkend zijn is in diverse studies van de wereldgezondheidsorganisatie te vinden alsmede in wetenschappelijke tijdschriften, zoals dit artikel in de British Medical Journal.
Veel van de gegevens over rozenkweek in Ethiopië hebben we uit de Zembladocumentaire over dit onderwerp. Zie de transcriptie van de documentaire.

Hoofdstuk 7

De Centennial bulb is hier te bewonderen.
Er is duidelijk en overtuigend statistisch bewijs dat het aantal miskramen in Abosa significant hoger ligt dan elders in Ethiopië. Voor empirisch bewijs over de effecten van tuinbouw op de mensen en het andere leven rondom het Ziwaymeer, zie de transcriptie van de Zembladocumentaire over dit onderwerp.
Een kort stuk over de ‘geboorte’ van de economie is hier te lezen.
De Earth Overshoot Day wordt jaarlijks berekend door het Global Footprint Network. Zij verantwoorden op hun website uitgebreid hun methodologie. Hieronder staat een grafiek van de ontwikkeling van Earth Overshoot Day door de jaren heen.

Hoofdstuk 8

Meer feitelijke informatie over Live Aid en de hongersnood in Ethiopië is te vinden in het boek ‘Famine & Foreigners – Ethiopia since Live Aid’ van Peter Gill (Uitgeverij Oxford University Press) en op deze encyclopediepagina.
De sociaaleconomische omwenteling die zich in de 8e eeuw voor Chr. in het koninkrijk Juda heeft voorgedaan is uitgebreid wetenschappelijk gedocumenteerd op basis van onder andere archeologische opgravingen. Voor dit boek hebben we gebruik gemaakt van overzichtstudies van o.a. het boek Peasants, Prophets, and Political Economy van Marvin Chaney, het artikel Isaiah 5: A prophetic critique of economic proportion van Jacqueline Grey, het artikel The social philosophy of Isaiah van Charles Kent en de uitgebreide archeologische bundel Archeology and History of Eighth Century Judah.
De situatie in noord-Ethiopië, waar Getachew over vertelt, is door Matthias opgetekend bij een van zijn onderzoeksreizen naar de sesamzaadketen in Humera.

Hoofdstuk 9

De zegel van Jesaja is gevonden door Dr. Eilat Mazar van de Hebreeuwse universiteit van Jeruzalem in het paleis van koning Hizkia in Jeruzalem, een opvolger van koning Uzzia, op nog geen 3 meter afstand van de zegel van koning Hizkia zelf. Er is over gerapporteerd op onder andere National Geographic.
Dat minstens de helft van de ziektegevallen in Nederland vermijdbare ziekten (welvaartsziekten) zijn is de stelling van onder andere hoogleraar Johan Mackenbach in zijn boek Ziekte in Nederland.
Een analyse van het landgebruik in de wereld, geïllustreerd met prachtige infographics, is te vinden op de website Our World in Data van de Universiteit van Oxford. Op deze website is ook het gemiddelde landgebruik per land te vinden en een landgebruik van plusminus een kwart hectare per huishouden in sub-Sahara Afrika te herleiden.
De bevindingen dat elk Nederlands huishouden gemiddeld 0,9 voltijdsbaan bijdraagt aan de Nederlandse economie, terwijl in arme landen 1,8 voltijdsbanen worden ingezet voor de Nederlandse economie zijn gebaseerd op ons eigen onderzoek en hebben we uitgebreid onderbouwd op deze pagina.
De berekening van de vermogensongelijkheid op basis van spaargedrag sinds de bouw van de pyramides is hier te vinden.
Informatie over de psychologische effecten van consumptie is mooi samengevat in het boek ‘Brand Valued’ van Guy Champniss & Fernando Rodés Vila (uitgeverij Wiley, Londen)
Onderzoek naar ons veranderende gedrag bij luxegoederen zoals de dure auto is terug te vinden in dit wetenschappelijke artikel en in dit krantenartikel dat schrijft over wetenschappelijk onderzoek. Zie ook ‘Do wealthier Drivers Cut More at All-Way Stop Intersections? Mechanisms Underlying the Relationship Between Social Class and Unethical Behavior’ (2013) van J. K. Boyd, K. Huynh en B. Tong van de Universiteit van Californië en ‘Car Status and Stopping for Pedestrians’ (2014) van B. Morling et al. in Psych File Drawer.
De hoge score van Costa Rica op de Happy Planet Index is hier terug te vinden.

Hoofdstuk 10

De relatie tussen de Syrische vluchtelingencrisis en de klimaatcrisis is toegelicht en onderbouwd in onder andere dit overzichtsartikel en op deze pagina.
Het gegeven dat er naar schatting nu al zo’n vierhonderdduizend mensen per jaar vroegtijdig overlijden aan de gevolgen van klimaatverandering is gebaseerd op de Climate Vulnerability Monitor van onafhankelijk onderzoeksinstituut Dara, dat onder andere onderzoeken uitvoert voor de VN en de Europese Commissie.
Het wetenschappelijke onderzoek naar de verwachte migrantenstromen de komende vijftig jaar als gevolg van de opwarming van de aarde is hier te vinden. Zie ook dit krantenartikel.
De berekeningen die ten grondslag liggen aan de eerste drie basisbenodigdheden zijn gebaseerd op de statistische gegevens uit de onderstaande tabel waarvan de bronnen in de eindnoten staan. Bij de berekeningen hebben we gebruik gemaakt van het feit dat begin jaren ’60 de ecologische voetafdruk van Nederland 1 aardbol bedroeg.

Consumptiecijfers[1]	Begin jaren ‘60	Eind jaren ‘60	Heden[2]
Percentage huishoudens dat beschikt over deze duurzame consumptiegoederen:
Koelkast	12%[3]	82%	98%
Wasmachine	48%[4]	80%	95%
Televisie	20%[5]	79%	98%
Vaatwasmachine	3%	6%	61%[6]
Auto	16%[7]	60%[8]	75%[9]
Consumptie van voedingsmiddelen in kilo’s per Nederlander per jaar:
Boter/margarine/halvarine	24,7	20,7	11,5
Kaas	7,9	8,3	18
Vlees	44,2	48,9	86,6
Vis	9,2	10,5	5,8[10]
Verse groente	67	81	48[11]
Vers fruit	Onbekend, waarschijnlijk meer dan nu	Onbekend, waarschijnlijk meer dan nu	47[12]
Brood	71	57	58
Koffie	3,6	5,6	7
Thee	0,8	0,6	0,8
Bier	24	57	77
Wijn	1,9	5,1	21,7
Sigaretten (stuks)	1.198	1.433	810
Uitgaven aan voeding als percentage van de consumptie	Onbekend	21%	11%
Overige consumptie in euro’s per huishouden per jaar[13], prijsniveau 2015:
Kleding	910	1.230	2.154[14]
Ontspanning en ontwikkeling (incl. vakanties)	1.490 (waarschijnlijk incl. horeca)	2.020 (waarschijnlijk incl. horeca)	4.231[15]
Horeca	Niet beschikbaar op dit detailniveau	Niet beschikbaar op dit detailniveau	3.071[16]
Woninginrichting en woningdecoratie	Niet beschikbaar op dit detailniveau	Niet beschikbaar op dit detailniveau	1.669
Energieverbruik woning	Niet beschikbaar op dit detailniveau	Niet beschikbaar op dit detailniveau	1.365
Mobiliteit en vakanties:
Reizigerskilometers met de auto per Nederlander	1.750[17]	5.017[18]	8.373
Reizigerskilometers met vliegtuig per Nederlander	Onbekend, waarschijnlijk fors minder dan nu	Onbekend, waarschijnlijk fors minder dan nu	4.440[19]
Aantal lange vakanties per persoon per jaar[20]	0,2-0,4	0,6	1,8[21]
Aantal kilometers per lange vakantie[22]	600	1.100	3.200[23]

Tabel 1. Statistische informatie over Nederlandse consumptie vroeger en nu.

We komen als volgt uit bij 200 vierkante meter landbouwgrond voor het jaarlijkse voedsel per persoon: We gaan in de berekening uit van de principes van Herenboeren omdat Herenboeren uitgaat van natuurgedreven kringlooplandbouw. Zo staat bodemkwaliteit centraal en wordt bijvoorbeeld jaarlijks gemeten wat de bodemkwaliteit is. Bij Herenboerderijen worden 500 monden gevoed van 20ha, oftewel 20.000 vierkante meter. De helft daarvan is voor rundvee. Rundvee behoeft dus dermate veel grond, dat we bij slim landgebruik rundvee niet meenemen. Van de overige 10 ha, oftewel 200 vierkante meer per persoon, ligt 4 hectare braak, is 0,5 hectare voor diervoeding en 5,5 hectare voor groente, fruit, noten en kruiden. Zonder braakliggend land en rundvee heb je dus aan 6 hectare, oftewel 120 vierkante meer per persoon, genoeg. Echter, dat is exclusief granen. Ga je uit van 200 vierkante meter per persoon en 1/7 braakliggend land dan houd je 200-120-28,5 = ruim 50m2 over voor granen en heb je dus je volledige voedselbehoefte compleet. Het kleinvee maakt het braakliggend land niet alleen schoon, maar eet er ook van.

Hoofdstuk 11

De bron van de omgang van de Staten van Zeeland met de slavenhandel in de 16e eeuw is het boek Vergeten vragen van Roelf Haan, uitgegeven door Skandalon.

Hoofdstuk 12

De deelfunctie van kerkapps zoals Donkey Mobile staat hier toegelicht.
De Tegenlichtuitzending over o.a. de Herenboeren is hier terug te kijken.
Een prachtige documentaireserie van de BBC over de geschiedenis van Afrika, waarin ook de geschiedenis van Ethiopië aan bod komt, is A History Of Africa With Zeinab Badawi. De aflevering over Ethiopië is hier te zien